مطالعه تطبیقی مبانی مشروعیت سیاسی و ویژگی‌های حاکم از منظر امامیه، اشاعره و معتزله

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران

3 دانشیار، گروه معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

10.22034/sm.2023.111703.1420

چکیده

یکی از مباحث مهم در کلام سیاسی اسلام، مسئله مبانی مشروعیت سیاسی است. امامیه، اشاعره و معتزله سه فرقه مهم اسلامی هستند که در این مورد دارای نظریات سیاسی متفاوت و مخصوص به خود می‌باشند. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به مطالعه تطبیقی بین مبانی مشروعیت سیاسی امام، روش‌شناسی و ویژگی‌های حاکم از منظر امامیه، اشاعره و معتزله پرداخته و درصدد بیان وجوه اشتراک و افتراق آنها است. به منظور تحقق این هدف، بعد از بیان روش‌شناسی هر یک از فرقه‌ها، در یک مقایسه تطبیقی، به بررسی مهم‌ترین مبانی آنها در حوزه مشروعیت سیاسی پرداخته شده و در ادامه، مهم‌ترین ویژگی‌هایی که در مشروعیت امام نقش اساسی دارد، تشریح گردید. یافته‌های پژوهش نشان داد که از جهت روش‌شناسی، امامیه از روش عقل و گاه نقل، معتزله از روش عقل و اشاعره از اعتدال بین افراط‌گرایی معتزله و تفریط اهل حدیث با گرایش به نقل، پیروی می‌کند. از جهت مبانی مشروعیت سیاسی، در مسئله توحید هر سه گرایش اشتراک دارند. در بحث حجیّت قول و عمل، صحابه امامیه آن را مبنای مشروعیت نمی‌داند، معتزله قائل به تفصیل و اشاعره قائل به حجیّت است. از جهت ویژگی‌های حاکم، هر سه گرایش قائل به شرایط عمومی هستند، امامیه قائل به عصمت، اعلمیت و افضلیت است، معتزله و اشاعره عصمت را شرط نمی‌دانند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Principles of Political Legitimacy and Characteristics of a Ruler from the perspective of Imāmiah, Ashāi’rah, and Mo’tazilah

نویسندگان [English]

  • Ali Karbala Pazoki 1
  • Mahdi Ghanei Ardakan 2
  • Abdulmutallab Abdullah 3
1 Associate Professor, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
2 Ph.D., Student, Ardakan University, Ardakan, Iran
3 Associate Professor, Department of Islamic Studies, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
چکیده [English]

One of the important discussions in Islamic political Kalām is related to principles of political legitimacy. Imāmiah, Ashāi’rah, and Mo’tazilah are three important Islamic sects which have their own different political ideas in this regard. The present research conducted by descriptive analysis, deals with the comparative study of principles of the Imām’s political legitimacy, methodology and characteristics of a ruler from the view of the abovementioned sects in order to display their commonalities and differences. To this aim, after explaining the methodology of each of the sects, their most important principles in the realm of political legitimacy were comparatively studied. Further, the most significant features effective on the legitimacy of Imām were elucidated. The research results showed that in terms of methodology, Imāmiah follows rational and occasionally narrative methods, Mo’tazilah uses just rational methods, while Ashāi’rah follows the moderation between the extremism of Mu'tazila and those of Ahl al-Hadith with the tendency to quote. In terms of principles of political legitimacy, all three tendencies have a common perspective in the issue of monotheism. In the discussion of the authenticity of word and deed, the Companions of the Imāmiah do not consider it as the basis of legitimacy. Mo’tazilah believes in detailed accounts while Ashāi’rah believes in authenticity. With respect to the characteristics of the ruler, all three tendencies consider general conditions. Imāmiah believes in infallibility, knowledge, and superiority, whereas Mo’tazilah and Ashāi’rah do not regard infallibility as a requirement.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Political Legitimacy
  • Islamic Ruler
  • Imāmiah
  • Ashāi’rah
  • Mo’tazilah
  • Islamic Sects
قرآن کریم.
آمدی، سیف‌الدین (1391ق). غایة المرام فی العلم الکلام. تحقیق حسن محمود عبداللطیف. القاهره: المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة.
آمدی، سیف‌الدین (1423ق). ابکار الافکار فی اصول ‌الدین. تحقیق احمد محمد مهدی. قاهره: دارالکتب، ج5.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله (1965م). شرح نهج‌البلاغه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج1، 9.
ابن حجر عسقلانی، ابوالفضل (1415ق). الاصابة فی تمییز الصحابة. تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض. بیروت: دارالکتب العلمیه، ج1.
ابن خلدون، ابوزید عبدالرحمن (1345). مقدمه ابن خلدون. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن فورک، محمد بن حسن (1425ق). مقالات الشیخ ابی الحسن الاشعریّ امام اهل السنة. تحقیق احمد عبدالرحیم السایح. قاهرة: مکتبة الثقافة الدینیة.
اشعری، ابوالحسن (1414ق). الابانه عن اصول الدیانه. دراسه و تحقیق عباس صباغ. بیروت: دارالنفائس.
اشعری، ابوالحسن (1979م). استحسان الخوض فی علم الکلام. هند: مطبعة دائرة المعارف العثمانیة.
الهی‌راد، صفدر (1392). نقد و بررسی نظریه‌های مشروعیت در کلام سیاسی اشاعره. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
امینی نجفی، احمد (1369). شرح تجرید الاعتقاد. قم: نشر مرتضوی، ج6.
ایجی، قاضی عضدالدین (بی‌تا). المواقف فی علم الکلام. بیروت: عالم الکتب، ج3.
باقلانی بصری، ابوبکر بن طیب (1425ق). الانصاف فی ما یجب اعتقاده. تحقیق زاهد کوثری. بیروت: دارالکتب العلمیة.
باقلانی بصری، ابوبکر بن طیب (بی‌تا). التمهید فی الرد علی الملحدة المعطلة و الرافضة و الخوارج و المعتزله. مقدمه و تعلیق محمود محمد الخضیری و محمد عبدالهادی ابوبریده. بیروت: دارالفکر العربی.
باقلانی، ابوبکر محمد بن الطیب (1407ق). تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل. تحقیق عمادالدین احمد حیدر. لبنان: مؤسسه الکتب الثقافیه.
بخشی، علی آقا؛ افشاری‌راد، مینو (1383). فرهنگ سیاسی. تهران: چاپار.
بصیری، محمدعلی (1386). ویژگی‌های حاکم در سیره نظری و عملی امام علی(ع). هنر دینی، شماره 9.
بوطی، محمدسعید (1375). سلفیه بدعت یا مذهب. ترجمه حسین صابری. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
بهروزلک، غلامرضا (1392). ولایت فقیه در کلام سیاسی شیعه. قم: نشر معارف.
ترمذی، محمد (بی‌تا). تحقیق ابراهیم عطوه عوض. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج5.
تفتازانی، سعدالدین (1407ق). شرح العقائد النسفیه. تحقیق حجازی سقا. قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة.
تقی‌پور، حسین (1389). حجیّت قول صحابه. علوم حدیث، 15(2).
جوادی آملی، عبدالله (1389). منزلت عقل در هندسه معرفت دینی. تحقیق و تنظیم احمد واعظی. قم: اسراء.
جوینی، عبدالله (1416ق). الارشاد الی قواطع الادلّه فی اصول الاعتقاد. تعلیق زکریا عمیرات. بیروت: دارالکتب العلمیة.
حسین، منیر (1382). بررسی نظریه امامت و خلافت. قم: جامعه المصطفی العالمیه.
حسینی خراسانی، سید احمد (1385). بازکاوی دلیل اجماع. فقه، 13(2).
راد، علی (1389). حدیث‌پژوهی در نگاشته‌های مستشرقان. علوم حدیث، شماره 58.
سبحانی، جعفر (1411ق). الالهیات علی هدی الکتاب والسنه والعقل. قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، ج2.
سید قطب (1995م). العداله الاجتماعیه فی الاسلام. قاهره: دارالشروق.
سید مرتضی، علی بن حسین بن موسی (بی‌‌تا). الشافی فی الامامه. تهران: مؤسسه انتشاراتی الصادق، ج1.
شهرستانی، عبدالکریم (1425ق). نهایة الاقدام فی علم الکلام. تحقیق احمد فرید مزیدی. بیروت: دارالکتب العلمیة.
شیخانی، علی باقر (1383). عدالت صحابه از دیدگاه تشیع و تسنن. قم: پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.
صدقی، محمد (1391). عدالت صحابه و نقد ادلّه قرآنی آن. پژوهشنامه معارف قرآنی، 3(9).
عراقی، ابوالفضل (1408ق). الفیة الحدیث. بیروت: عالم الکتب.
عمر الحاجی، محمد (1420ق). فضائل الصحابة. دمشق: دارالمکتبی.
غزالی، ابوحامد (1409ق). الاقتصاد فی الاعتقاد. بیروت: دارالکتب العلمیة.
فخلعی، محمدتقی (1383). مجموعه گفتمان‌های مذاهب اسلامی (دفتر اول). تهران: مشعر.
قاضی، عبدالجبار (1958م). المغنی فی ابواب التوحید و العدل. تحقیق محمود محمد الخضیری. بی‌جا: الدار المصریة للتألیف و الترجمة و النشر، ج17، 20.
قاضی، عبدالجبار (1974م). فضل الاعتزال و طبقات المعتزله. تحقیق فؤاد السید. تونس: الدار التونسیة للنشر.
قانعی اردکان، مهدی (1398). مطالعه تطبیقی مبانی کلام اسلامی امامیّه، اشاعره، معتزله و تأثیر آن بر اندیشه سیاسی معاصر. رساله دکتری. دانشگاه علامه طباطبایی.
لمبتون، آن.کی.اس. (1385). دولت و حکومت در اسلام. ترجمه و تحقیق محمدمهدی فقیهی. تهران: شفیعی.
محمدی، علی (1378). شرح کشف المراد. قم: انتشارات دارالفکر، چاپ چهارم.
محمودی میمند، مریم (1391). بررسی تطبیقی نحوه تعیین امام از دیدگاه متکلمان معتزله، اشاعره، وهابیت و امامیّه. دانشگاه سیستان و بلوجستان.
مدخلی، ربیع بن هادی (بی‌‌تا). أضواء الاسلامیه علی عقیده سید قطب و فکره. بی‌جا: بی‌نا.
معروف الحسنی، هاشم (1379). شیعه در برابر معتزله و اشاعره. ترجمه محمدصادق عارف. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
مفید، محمد بن نعمان (1414ق). اوائل المقالات. بیروت: دارالمفید، دوم.
ملک مکان، حمید (1385). امامت از دیدگاه اشاعره. اندیشه دینی، شماره 18.
نجاح، محسن (1385). اندیشه سیاسی معتزله. ترجمه باقر صدری‌نیا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.