تأملی پیرامون مفهوم سیاسی خلافت در قرآن (با تأکید بر تفاسیر معاصر شیعه و خلافت نوعیه مشککه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه علوم سیاسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ و عضو انجمن مطالعات سیاسی حوزه، قم، ایران

10.22034/sm.2022.79848.1182

چکیده

هدف پژوهش حاضر واکاوی مسئله خلافت در قرآن و به ویژه آیه سی‌ام سوره بقره و ارتباط آن با مفاهیم بنیادین کلام سیاسی مانند مشروعیت است. روش پژوهش، تفسیر اجتهادی موضوعی و تحلیل محتوا بوده و بر این فرضیه استوار است که مفهوم خلافت در آیه سی‌ام سوره بقره به معنای جانشینی نوعیه انسان از خداوند و نه تنها اولیا و یا جانشینی از پیشینیان می‌باشد، همان‌گونه که اکثر تفاسیر بر این نظرند. جانشینی نوعیه نیز می‌تواند به نحو مشکک و طیف‌گونه باشد، چنانکه تفسیر تسنیم بر این باور است. در میان تفاسیر معاصر دو رویکرد عام استخلاف از پیشینیان و استخلاف از خدا وجود دارد. در رویکرد استخلاف از خدا نیز سه رهیافت جانشینی انسان‌های کامل، جانشینی نوعیه انسان و جانشینی نوعیه مشککه قابل احصاء است. براساس نتایج پژوهش حاضر، رویکرد نخست به همراه رهیافت اول رویکرد دوم، بر مشروعیت الهی محض، خلافت نوعیه بر مشروعیت مردمی و الهی مردمی و خلافت نوعیه مشککه انسان از خداوند که دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم است، به تقویت نظریه مشروعیت الهی- مردمی و مشارکت سیاسی فعال در عرصه حکومت‌داری اسلامی می‌تواند بینجامد. اسمیه و نه فعلیه بودن جمله «انی جاعل فی الارض خلیفه» و صفت مشبهه بودن جاعل، دلیل بر استمرار وجود خلیفه الله است. بر این اساس، مقام خلیفه اللهی انسان، صرفاً مربوط به تکوین نیست؛ بلکه بر جواز تصرف انسان در امور اجتماعی و حکومتی نیز دلالت دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reflection on the Political Concept of the Caliphate in the Qur’an: Shi’a Contemporary Exegeses and the Equivocal Type Caliphate

نویسنده [English]

  • Ali Aghajani
Assistant Professor, Department of Political Science, University Research Institute; Member of the political studies association of the domain, Qom, Iran
چکیده [English]

The purpose of the present study is to delve deep into the issue of caliphate in the Qur’an, especially in the 30th verse of Surah al-Baqarah and its relation with fundamental concepts in the political speech such as legitimacy. The research method is thematic Ijtihādi exegesis and content analysis, and it relies on the hypothesis that the concept of caliphate in the 30th verse of Surah al-Baqarah denotes succession of humankind from God and not only the saints or ancestors, as it is conveyed by many commentary books. Typical succession can also be equivocal and spectral as it is held by Tafsir-e Tasnim. Among contemporary exegeses, there are two general approaches called succession from ancestors and succession from God. In the latter, there are three approaches including succession of perfect humans, succession of a typical human, and succession of aequivocal type. According to the research results, the first approach along with the first perspective of the second approach, absolute divine legitimacy, a type of caliphate based on public and divine legitimacy, and the equivocal type of human caliphate from God that is Āyatollāh Javādi Āmoli’s view in Tafsir-e Tasnim, can contribute to strengthening the theory of divine-public legitimacy and active political participation in the realm of Islamic governance. Since the verse “I am going to place a successive authority on earth” is noun not verb phrase and the term Jā’il is a constant attribute, it conveys the consistency of Caliph of Allah. Accordingly, the state of caliph of Allah for humans is not merely related to creation, but it also implies a permission for them to get involved in social and governmental issues as well.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Succession
  • Equivocal Type Caliphate
  • Divine-Public Legitimacy
  • Javādi Āmoli
  • Political Exegesis of the Qur’an
  • Political Speech
  • Shi’a Exegeses
قرآن کریم.
ابن فارس، احمد بن فارس (1404ق). معجم مقائیس اللغه. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه، ج4.
ابن منظور، ابوالفضل (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، چاپ سوم، ج9، 5.
امین اصفهانی، سیده نصرت (1361). مخزن العرفان در تفسیر قرآن. تهران: نهضت زنان مسلمان، ج1.
بابایی، علی اکبر (1385). مکاتب تفسیری. تهران: سمت، چاپ دوم، ج1.
بابایی، علی اکبر (1394). قواعد تفسیر قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بابایی، علی اکبر (1379). روششناسی تفسیر قرآن. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
جلیلی، سید هدایت (1372). روش‌شناسی تفاسیر موضوعی قرآن. تهران: کویر.
جوادی آملی، عبدالله (1388). تفسیر تسنیم. تحقیق عبدالکریم عابدینی. قم: اسراء، ج3.
جوهرى، اسماعیل بن حماد (1410ق). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دارالعلم للملایین، ج4.
حائری تهرانی، میرسید علی (1377). مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر. تهران: دارالکتاب الاسلامیه، ج1.
حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین (1363). تفسیر اثنا عشری. تهران: میقات، ج1.
حسینی شیرازی، سید محمد (1424ق). تقریب القرآن الی الاذهان. بیروت: دارالعلوم، ج1، 4.
حسینی همدانی، سید محمدحسین (1404ق). انوار درخشان. تهران: کتابفروشی لطفی، ج1.
حکیم، سید محمدباقر (1378). علوم قرآنی. ترجمۀ محمد لسانی فشارکی. تهران: تبیان.
خمینی، سید روح‌الله (1384). تفسیر قرآن مجید. تحقیق سید محمدعلی ایازی. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج2.
خمینی، سید مصطفی (1418ق). تفسیر القرآن الکریم. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج5.
داورپناه، ابوالفضل (1375). انوار العرفان فی تفسیر القرآن. تهران: صدر، ج1.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1404ق). المفردات فی غریب القرآن. بی‌جا: دفتر نشر.
رضایی، محمدعلی (1385). منطق تفسیر قرآن (2). قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ دوم.
زبیدى، محب‌الدین (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ج23.
زمانی، محمدهاشم (1378). خلافت انسان در قرآن. پژوهش‌های قرآنی، دوره 5.
سبحانی، جعفر (1374). منشور جاوید. قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ج4.
سبحانی، جعفر (1427ق). مفاهیم القرآن. قم: مؤسسه امام صادق(ع)، ج1-2.
سبزواری نجفی، محمد (1419ق). ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن. بیروت: دارالتعارف، ج1.
سلیمانی، عبدالحکیم (1381). بررسی مقایسه‌ای نظریه خلافت انسان در قرآن و نظریه انسان کارگزار جان لاک. معرفت، شماره 58.
شجاری، مرتضی (1391). خلافت انسان و مبانی قرآنی آن ازدیدگاه ملاصدرا. اندیشه نوین دینی، 8(29).
صادقی تهرانی، محمد (1365). الفرقان فی تفسیر القرآن با القرآن. قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، ج1، 25، 22.
صادقى تهرانى، محمد (1419ق). البلاغ فى تفسیر القرآن بالقرآن. قم: مؤلف.
صدر، سید محمدباقر (۱۳۹۹ق). اقتصادنا. بیروت: دارالفکر، چاپ یازدهم.
صدر، سید محمدباقر (بی‌تا). الاسلام یقود الحیوه. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
صدر، سید محمدباقر (1399ق). المدرسه القرآنیه. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
طالقانی، سید محمود (1359). اسلام و مالکیت. تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه، ‏ج1، 17، 15.
طریحى، فخرالدین (1416ق). مجمع البحرین. تهران: کتابفروشى مرتضوى، چاپ سوم، ج5.
طیب، سید عبدالحسین (1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات اسلام، ج 11.
عاملی، ابراهیم (1360). تفسیر عاملی. تهران: صدوق، ج1.
عبدالستار، فتح‌الله (1418ق). المدخل فی التفسیر الموضوعی. قاهره: دارالتوزیع، نشر الاسلامیه، چاپ سوم.
فاریاب، محمدحسین (1391). خلافت انسان در قرآن. معرفت، 21(173).
فراهیدى، خلیل بن احمد (1410ق). کتاب العین. قم: نشر هجرت، چاپ دوم، ج4، 7.
فضل‌الله، سید محمدحسین (1419ق). من وحی القرآن. بیروت: دارالملاک، ج1، 19، 17.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1415ق). قاموس المحیط. بیروت: دارالکتب العلمیة، ج2.
قاضی‌زاده، کاظم (1386). سیاست و حکومت در قرآن. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، چاپ سوم.
قرشی، سید علی اکبر (1377). تفسیر احسن الحدیث. تهران: بعثت، ج1، 7.
قرشى، سید على اکبر (1371). قاموس قرآن. ‏تهران: دارالکتب الإسلامیة، چاپ ششم، ‏ ج2.
کریپندورف، کلاوس (1383). تحلیل محتوا: مبانی روش‌شناسی. ترجمه هوشنگ نایبی. تهران: نشر نی.
کرمی، محمد (1402ق). التفسیر لکتاب الله المنیر. قم: چاپخانة علمیه، ج1.
گروه مترجمان (1377). تفسیر هدایت. مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى، ج9.
مسلم، مصطفی (1421ق). مباحث فی التفسیر الموضوعی. دمشق: دارالقلم، چاپ سوم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1378). حقوق و سیاست در قرآن. قم: مؤسسه امام خمینی.
مصطفوی، حسن (1380). تفسیر روشن. تهران: مرکز نشر کتاب، ج1، 15.
مطهری، مرتضی (1368). مجموعه آثار. تهران: صدرا، ج4.
معین، محمد (1363). فرهنگ فارسی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
مغنیه، محمدجواد (1424ق). تفسیر الکاشف. تهران: دارالکتب الاسلامیۀ، ج1، 6.
مکارم شیرازى، ناصر (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الإسلامیة، ج1، 19.
منتظرى نجف‌آبادى، حسینعلى (1409ق). دراسات فی ولایه الفقیه. ترجمه محمود صلواتى و ابوالفضل شکورى. قم: مؤسسه کیهان، ج1.
موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی (1409ق). مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن. بیروت: موسوعه اهل بیت(ع)، ج1.
میرزایی، حمیدرضا (1388). روش تحقیق. بی‌جا: شایسته گستر.
میرزایی، مصطفی؛ غفاری، حسین؛ کمالی، محمدمهدی (1395). انسان و عمومیت خلافت الهی. آموزه‌های فلسفه اسلامی‌، شماره 19.
هاشمی رفسنجانی، اکبر و همکاران (1371). تفسیر راهنما. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه، چاپ سوم، ج1، 15، 21.