پژوهش حاضر، در راستای ترسیم چگونگی حضورِ روحانیت در ساماندهی زندگی سیاسی مردم ایران، به این پرسش پاسخ میدهد که مبانی دینی سیرهی سیاسی آیتالله بروجردی در دوران زعامتشان چیست؟ لذا مسألهی این پژوهش، شناخت ریشههای دینی سیاستورزی معظمله، چه در نحوهی ورود به سیاست و چه در نحوه پرهیز از سیاست است و نشان میدهد که چگونه حوزههای علمیه، مراجع تقلید و فقهای همعصر آیتالله بروجردی، تابع سیاستهای اتخاذشده توسط ایشان بودهاند. در این پژوهش، از آنجاکه در دوران زعامت ایشان - بنابر مقتضیات زمانه - سیاستورزیِ تفکیکی در دستور کار بوده است، از روش پدیدارشناسانه استفاده کردهایم. بنابر این نوع سیاستورزی، فقهایی همچون آیتالله بروجردی اگرچه در امر سلطنت دخالت نمیکردند، اما نسبت به مسائل دینی حساس بودند و در مواردی نیز به کارگزاران نظام سیاسی تذکراتی میدادند؛ عدم حمایت معظمله از جریانهای فکری حوزوی و فقهایی که بر حضور بیشتر روحانیون در مخالفت با نظام سیاسیِ حاکم اصرار داشتند، شاهد بر این مدعاست. مدعای این پژوهش آن است که سیاستورزی در حوزهی علمیهی قم - در دوران آیتالله بروجردی - مبتنیبر دوریجستن و پرهیز از سیاست بهدلیل فقدان اقتضائات زمانه تنظیم میشده است. این روش، اندیشهی سیاسی معظمله را با اندیشهی سیاسی فدائیان اسلام و آیتالله کاشانی متمایز میکند.
1. آبراهامیان، یراوند (1378). ایران بین دو انقلاب. ترجمه: کاظم فیروزمند. تهران: نشر مرکز (چ2). 2. باقری، علی (1374). خاطرات 15 خرداد (ج2). تهران: انتشارات حوزهی هنری سازمان تبلیغات اسلامی. 3. بدلا، سیدحسین (1378). هفتاد سال خاطره از آیتالله سیدحسین. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 4. بیل، جیمیز (1372). مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی. ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات. تهران: نشر گفتار (چ3). 5. جعفریان، رسول (1382). مرجعیت سیاسی شیعه، مجله زمانه، فروردین و اردیبهشت، ش7 و 8. 6. جلالی، غلامرضا (1379). مطبوعات حوزه و دانشآموختگان حوزوی از مشروطه تا انقلاب اسلامی، مجلهی حوزه، مهر و آبان، ش100. 7. حائری یزدی، مهدی (1382). خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی. بهکوشش: حبیب لاجوردی. تهران: کتاب نادر. 8. حسینیان، روحالله (1380). بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 9. خمینی، روحالله (1378) صحیفهی امام (ج1). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 10. دهنوی، م (1361). آیتالله کاشانی (ج1). تهران: چاپخش. 11. دوانی، علی (1340). زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیتالله بروجردی. بیجا: بینا. 12. ــــــ (1366). زمینههای انقلاب اسلامی بهروایت خاطره، مجله یاد، ش۶، سال دوم، بهار. 13. ــــــ (1371). زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیتالله بروجردی. تهران: نشر مطهر. 14. ــــــ (بیتا). نهضت روحانیون ایران (ج2). بیجا: بنیاد فرهنگی امام رضا(ع). 15. رکنآبادی، غضنفر (1379). سیاست، دیانت و آیتالله کاشانی. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر. 16. رهنما، علی (1384). نیروهای مذهبی بر بستر حرکت نهضت ملی. تهران: گام نو. 17. روحبخش، رحیم (1381). نقش بازار در قیام 15 خرداد. تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 18. سایت مقام معظم رهبری: http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=contentShow&id=11432. 19. سلطانی طباطبایی، سیدمحمدباقر (1370). مصاحبه با آیتالله سید محمدباقر سلطانی طباطبایی، مجله حوزه، ش43-44. 20. سلیمی، حشمتالله (1386). مبارزات روحانیون و وعاظ مساجد به روایت اسناد. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 21. شیخ فرشی، فرهاد (1380). تحلیلی بر نقش سیاسی عالمان شیعی در پیدایش انقلاب اسلامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 22. عبایی، محمد (1365). بخش دوم خاطرهگویی مشترک؛ خاطرات محمد عبایی خراسانی، مجله یاد، سال دوم، ش5، زمستان. 23. عراقی، مهدی (1370). ناگفتهها. تهران: رسا. 24. علیآبادی، محمد (1379). الگوی زعامت. تهران: انتشارات لاهیجی. 25. فرامرزی، فاطمه (1391). دین در ایران عصر پهلوی دوم. تهران: نشر علم. 26. فرهنگ اندیشه (1381). گفتگو با دکتر مصطفی محقق داماد (بخش سوم). شماره 2203، دوشنبه14 مرداد 1381. 27. فلسفی، محمدتقی (1376). خاطرات و مبارزات حجتالاسلام فلسفی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 28. کرباسچی، غلامرضا (1380). تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 29. لنکرانی، فاضل (1370). ویژهنامهی آیتالله بروجردی، مجله حوزه، ش 43-44. 30. مجله مکتب اسلام (1339). نسیم جانبخش اسلام در ساحل دریاچه آلستر، س2، ش4. 31. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات (1368). قیام ۱۵خرداد به روایت اسناد ساواک (ج۱). تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. 32. منظورالاجداد، سید محمدحسین (1379). مرجعیت در عرصهی اجتماع و سیاست. تهران: انتشارات شیرازه. 33. هاشمی رفسنجانی، اکبر (بیتا). دوران مبارزه، خاطرات، تصویرها، اسناد و گاه-شمار. 34. هاشمیانفر، سیدحسن (1390). گونهشناسی رفتار سیاسی مراجع تقلید. تهران: دانشگاه امام صادق(ع). 35. واعظزاده خراسانی، محمد (1370). مصاحبه با حجتالاسلام والمسلمین محمد واعظزاده خراسانی، مجله حوزه، ش 43-44. 36. یزدی، محمد (1380). خاطرات آیتالله محمد یزدی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 37. یعقوبی، عبدالرسول (1391). مراتب روحانیت و نقش آنها در تحولات سیاسی اجتماعی ایران معاصر. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؛ گروه علوم سیاسی، رسالهی دوره دکتری علوم سیاسی.