پویایی و تحول در فقه سیاسی شیعه از منظر حقوق سیاسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه علوم سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران؛ عضو انجمن مطالعات سیاسی حوزه، قم، ایران.

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی و تبیین سیر تطور و پویایی سنّت فقهی شیعه از منظر حقوق سیاسی است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده با بهره‌گیری از دیدگاه السدیر مک­اینتایر در مورد مراحل تحول سنّت‌های فکری، سه مرحله از تحول سنّت فقهی شیعه را در ارتباط با مسأله حقوق سیاسی مردم می‌توان از یکدیگر تفکیک نمود: در فقه سلطانی، بیشتر نظریات بر ولایت مجتهدان یا اقتدار شاهان عادل تأکید داشته و حقوق سیاسی مردم چندان مورد توجه نبوده است. با بروز بحران در نظام سلطنت و وقوع جنبش مشروطه‌خواهی، پشتوانه‌های تئوریک آن نیز نیازمند بازسازی معرفتی بود و به همین جهت، فقه مشروطه به منظور برون‌رفت از این بحران معرفتی، در کنار اقتدار شاهان و ولایت شرعی مجتهدان، بر حقوق سیاسی مردم و مشارکت آنان در قدرت تأکید می‌نمود. سومین تحول در فقه سیاسی شیعه مربوط به نظریه‌های معاصر است که با نفی مشروعیت نظام‌های سلطنتی، بر عنصر «مردم» و حقوق و آزادی‌های سیاسی آنان تأکید دارد. بنابراین، نتایج تحقیق نشان می‌دهد که سنّت فقهی- سیاسی شیعه در مسأله حقوق سیاسی مردم، از اقتدارگرایی به مردم‌گرایی دچار تحول و دگرگونی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Dynamism and Transformation in Shi'ite Political Fiqh from the View of Political Law

نویسنده [English]

  • Abbas Emadi
Assistant Professor, Political Science Department, Tarbiat Modares University, Tehran; a member of the political studies association of the domain, Qom, Iran
چکیده [English]

The purpose of the present study is to review and explain development and dynamism of Shi'ite jurisprudential tradition from the view of political rights. The research method is descriptive-analytic and by using Alasdair Maclntyre's view about procedures of transformation in intellectual traditions, it has distinguished three stages of change in Shi'ite jurisprudential tradition in terms of public political rights: Most theories in Soltāni Fiqh emphasize on the guardianship of Mujtahedin or the authority of just kings and they do not pay much attention to public political rights. Upon the crisis in the royal system and constitutional movement, its theoretical backup needed epistemic reconstruction and therefore, constitutional Fiqh for solving this epistemic crisis, in addition to the authority of kings and canonical guardianship of Mojtahedin, emphasized on public political rights and people's participation in power. The third transformation in Shi'ite political Fiqh is related to contemporary theories which negate the legitimacy of royal systems and emphasize on "people'' and their political rights and freedom. Therefore, the results show that jurisprudential-political tradition of Shi'ites in terms of public political rights has changed from authoritarianism to democracy.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shi'ite Fiqh
  • Political Fiqh
  • Political Law
  • Constitutional Fiqh
  • Democracy
آذری قمی، احمد (1372). ولایت فقیه. قم: دارالعلم.
اردبیلی، احمد (1412ق). مجمع الفائده و البرهان. قم: موسسه النشر الاسلامی، ج8.
جناتی، ابراهیم (1381). رساله توضیح المسائل. قم: انصاریان، ج1.
حسینی تهرانى، سید محمدحسین (1418ق). ولایه الفقیه فی حکومه الإسلام. بیروت: دار المحجه البیضاء، ج3.
حقیقت، سید صادق (1389). تحولی روش‌شناختی در فقه سیاسی شیعه. شیعه‌شناسی، 8(29)، ص193-207.
خراسانی، محمدکاظم (1326ق). پاسخ به سؤالات اهالی همدان. حبل المتین، 16(26).
خراسانی، محمدکاظم (1329). نامه به علمای بلاد. حبل المتین، 19(7).
خراسانی، محمدکاظم (1406ق). حاشیة المکاسب. تصحیح مهدی شمس‏الدین. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خمینی، سید روح‏الله (1379). صحیفه امام. تهران: مؤسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی، ج4-5، 18.
خمینی، سید روح‌الله (1386). ولایت فقیه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم.
زرگری‌نژاد، غلامحسین (1374). رسائل مشروطیت. تهران: کویر.
سبزواری، محمدباقر (1381). روضه الانوار عباسی. تصحیح و تحقیق نجف لک‌زایی. قم: بوستان کتاب.
سید باقری، سید کاظم (1388). فقه سیاسی شیعه: سازوکارهای تحول در دوران معاصر. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
شکوری، ابوالفضل (1394). فقه سیاسی اسلام. تهران: نورا، ویراست سوم.
شمس‌الدین، محمدمهدی (1415ق). نظام الحکم و الادارة فی الاسلام. بیروت: المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، الطبعه الرابعة.
شمس‏الدین، محمدمهدی (1419ق). فی الاجتماع السیاسی الاسلامی. بیروت: مؤسسة الدولیة للدراسات و النشر.
شمس‌الدین، محمدمهدی (1996م). مسائل حرجه فی فقه المرأه المسلمه. بیروت: مؤسسه المنار.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله (1384). قضاوت زن در فقه اسلامی. تهران: امید فردا.
صدر، محمدباقر (1421ق). الاسلام یقود الحیاة. قم: مرکز الأبحاث و الدراسات التخصّصیة للشهید الصدر.
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر (1370). آزادی‌های عمومی و حقوق بشر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
عاملی(المحقق الکرکی)، علی بن الحسین (1409ق). الرسائل. تحقیق شیخ محمد الحسون. قم: مکتبه آیه‌الله المرعشی النجفی، ج1.
عمید زنجانی، عباسعلی (1367). فقه سیاسی: حقوق اساسی و مبانی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. تهران: امیرکبیر.
عمید زنجانی، عباسعلی (1383). فقه سیاسی: تحول مبانی اندیشه سیاسی در فقه شیعه. تهران: امیرکبیر.
فضل‌الله، محمدحسین (1418ق). قرائه جدیده للفقه المرأه الحقوقی. بیروت: دارالثقلین.
فیرحی، داود (1384). نظام سیاسی و دولت در اسلام. تهران: سمت، چاپ سوم.
قمی، میرزا ابوالقاسم (بی‌تا). جامع الشتات. تهران: بی‌نا، ج1.
کاشانی، ملاعبدالرسول (1374). رساله انصافیه. در: غلامحسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: کویر.
کدیور، محسن (1387). نظریه‌های دولت در فقه شیعه. تهران: نشر نی، چاپ هفتم.
کدیور، جمیله (1379). تحول گفتمان‌های سیاسی شیعه در ایران. تهران: طرح نو، چاپ دوم.
کشفی، جعفر (1381). تحفه الملوک: گفتارهایی درباره حکمت سیاسی. به کوشش عبدالوهاب فراتی. قم: بوستان کتاب.
الگار، حامد (1360). انقلاب اسلامی ایران. ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری. تهران: نشر قلم.
مجلسی، محمدباقر (1391). عین الحیات. تهران: نشر بی‌زمان.
محلاتی غروی، محمداسماعیل (1374). اللئالی المربوطه فی وجوب المشروطه. در: غلامحسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: کویر.
منتظری، حسینعلی (1383). رساله حقوق. تهران: سرایی.
منتظری، حسینعلی (1408ق). دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه. قم: المرکز العلمی للدراسات الاسلامیه، ج1.
ناظم الاسلام کرمانی، محمد (1346). تاریخ بیداری ایرانیان. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ج2.
نائینی، محمدحسین (1378). تنبیه الأمه و تنزیه المله. تهران: شرکت سهامی انتشار.
نجفی کاشف الغطاء، جعفر (1380). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
نجفی، محمدحسن (1981م). جواهر الکلام. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج21.
نراقی، احمد (1352). معراج السعاده. تهران: کتابفروشی علمی.
نراقی، احمد بن محمدمهدی (1417ق). عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
نصیری، محمدابراهیم (1373). دستور شهریاران. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ورعی، سیدجواد (1396). درسنامه فقه سیاسی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
Macintyre, A. (1988). Whose Justice? Which Rationality?. Indiana: University of Notre Dame Press.