سیر تحول مفهوم قاعده نفی سبیل در فقه سیاسی شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار،گروه علوم سیاسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

چکیده

هدف پژوهش حاضربررسی سیر تحول مفهوم نفی سبیل در فقه سیاسی شیعه با رویکردی تاریخی است. در این راستا،با روش توصیفی- تحلیلی نشان داده شد کهدایره شمول قاعده نفی سبیل از یک سیر تدریجی به سمت توسعه مفهومی سلطه و نفی انواع آن می‌باشد. توجه فقها در دوره قاجاریه به آیه نفی سبیل به بویژه در عرصه سیاسی و اجتماعی بیش از فقهای گذشته می‌باشد. به نظر نمی‌رسد طرح نفی سبیل به عنوان یک قاعده فقهی در اواسط دوره قاجاریه و تسلط کشورهای غربی بر دیگر کشورها و از جمله کشورهای اسلامی، صرفا یک هم‌زمانی بوده باشد و توجه به دلالت‌های عام آیه 141 سوره نساء، از ابتدا مورد توجه فقهای شیعه بوده است. از اواسط قرن سیزدهم هجری با یک جهش جدی در این مفهوم مواجه هستیم. به این معنا که در این دوران نفی سبیل به صورت یک قاعده فقهی صورت‌بندی شد. یکی از دلائل این موضوع مهم برای فقه و فقه سیاسی شیعه، وجود یک واقعیت اجتماعی و سیاسی مهم، یعنی سلطه کفار بر مسلمانان که تحقق خارجی یافته بود، است. نفی سبیل، در دوران مدرن که دوران سلطه­ی تفکر و سپس اقتصاد، فرهنگ و سیاست کشورهای مدرن غربی بر جوامع دیگر و از جمله بخش‌های وسیعی از جهان اسلام بوده، کاربردهای صریح سیاسی داشته است. عالمان شیعه در دوران معاصر ضمن توجه به دلالت‌های سیاسی این قاعده، آن را مبنای نظری مبارزه علیه سلطه خارجی قرار داده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Transformation Course of the Concept of Nafy-e Sabil (Non-Dependency Rule) in the Islamic Jurisprudence of Shi’ism

نویسنده [English]

  • Mohammad Shojaeian
Assistant Professor, Faculty of Political Sciences, Research Institute of Hawzah and University, Qom, Iran
چکیده [English]

The purpose of the present study is to survey the transformation course of the concept of Nafy-e Sabil (non-dependency rule) in the Islamic jurisprudence of Shi’ism using a historical approach. In this regard, descriptive analysis was used to show that the inclusion circle of non-dependency rule has moved through a gradual course to a conceptual extension to explain hegemony and refute its various forms. Jurists during the Qajar dynasty compared to the former jurists paid more attention to the verse of non-dependency rule, especially in terms of political and social issues. It doesn’t seem that proposing non-dependency rule as a jurisprudential principle in the middle of the Qajar dynasty and the hegemony of western countries over other ones including Islamic states has merely been coincidental, but rather Shi’ite jurists have been paying attention to the general implications of the 141st verse of Surah an-Nisa’. The above concept has undergone a serious jump since the middle of the 13th century A.H. as the non-dependency rule began to be classified as a jurisprudential principle in this period. One of the causes for this important subject in the political jurisprudence of Shi’ism relates to a significant social and political fact back then, that is the hegemony of Kuffar (non-believers) over Muslims. The non-dependency rule in the modern era in which we witness the intellectual, economic, and political hegemony of modern western countries over other societies including a vast part of Islamic world has had definite political usage. Shi’ite scholars in the modern era with regard to the political implications of the above-mentioned rule, have set it as the theoretical basis to fight against foreign hegemony.       

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Jurisprudence of Shi’ism
  • Nafy-e Sabil (Non-Dependency Rule)
  • Qajar Dynasty
  • Jurisprudential Rules
قرآن کریم.
 
ازغندی، علیرضا (1386). تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران. تهران: سمت.
بجنوردی، سید محمدحسن (1384). القواعد الفقهیه. قم: دلیل ما، ج1.
بحرانی آل عصفور، یوسف بن احمد (1405ق). الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. قم: انتشارات اسلامی.
جمعی از نویسندگان (1384). انقلاب اسلامی ایران. قم: معارف، ویراست چهارم.
حسینی شیرازی، سیدمحمد (1413ق). الفقه، القواعد الفقهیه. بیروت: موسسه امام رضا(ع).
حسینی مراغه­ای، میرعبدالفتاح (1417ق). العناوین الفقهیه. قم: انتشارات اسلامی.
حسینیان، روح‌الله (1382). انقلاب اسلامی: سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حسینیان، روح‌الله (1387). انقلاب اسلامی: چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه. تهران: مرکزاسناد انقلاب اسلامی.
حلی، حسن بن یوسف (1413ق/الف). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: انتشارات اسلامی.
حلی، حسن بن یوسف (1414ق). تذکره الفقهاء. قم: موسسه آل البیت(ع).
حلی، حسن بن یوسف(1413ق/ب). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه. قم: انتشارات اسلامی.
حلی، یحیی بن سعید (1394). نزهه الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر. قم: منشورات رضی.
خلجی، عباس (1381). اصلاحات امریکایی و قیام پانزده خرداد. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
خمینی، سید روح­الله (1421ق). کتاب البیع. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج2-1.
راوندی، قطب­الدین سعید بن عبدالله (1405ق). فقه القرآن. قم: انتشارات کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی.
زارع قراملکی، محمد (1389). اصول تفکر سیاسی در قرآن. تهران: کانون اندیشه جوان.
سیدباقری، سیدکاظم (1394). قدرت سیاسی از منظر قرآن کریم. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
شکوری، ابوالفضل (1377). فقه سیاسی اسلام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ویرایش دوم.
شیرخانی، علی (1397). تفسیر سیاسی از آیه نفی سبیل. سیاست متعالیه، سال6، شماره23: ص46-28.
طبرسی، فضل بن حسن (1410ق). الموتلف من المختلف بین ائمه السلف. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1387). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1407ق). الخلاف. قم: انتشارات اسلامی.
عاملی، زین‌الدین بن علی (1412ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
عاملی، زین‌الدین بن علی (1413ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
عاملی، محمد بن مکی (1400ق). القواعد و الفوائد. قم: کتابفروشی مفید.
عاملی، محمد بن مکی (1414ق). غایه المراد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
عمید زنجانی، عباسعلی (1373). فقه سیاسی: نظام سیاسی و رهبری در اسلام. تهران: امیرکبیر.
فاضل لنکرانی، محمد (1416ق). القواعد الفقهیه. قم: چاپخانه مهر.
کاشف الغطاء، حسن بن جعفر (1422ق). انوار الفقاهه: کتاب المکاسب. نجف: موسسه کاشف الغطاء.
کرکی(محقق)، علی بن الحسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: موسسه آل‌البیت(ع).
لک­زایی، نجف (1386). درآمدی بر مستندات قرآنی فلسفه سیاسی امام خمینی. قم: بوستان کتاب.
محقق سبزواری، محمد بن باقر (1423ق). کفایه الاحکام. قم: انتشارات اسلامی، ج2.
مقداد(فاضل)، ابن عبدالله سیوری (1425ق). کنز العرفان فی فقه القرآن. قم: مرتضوی.
موسوی بجنوردی، سید محمد (1401ق). قواعد فقهیه. تهران: موسسه عروج، ج1.
نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دارإحیاء التراث العربی، ج22،42.
نراقی، احمد بن محمدمهدی (1417ق). عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.