تاریخ مفهوم علوم انسانی اسلامی در ایران معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، دانشگاه زنجان، زنجان؛ عضو انجمن مطالعات سیاسی حوزه، ایران

چکیده

هدف پژوهش حاضر مطالعه تاریخ مفهوم علوم انسانی اسلامی در ایران معاصر بود. در این راستا و با روش توصیفی-تحلیلی نشان داده شد که «مفهوم علوم انسانی اسلامی» توسط سید جمال و با معکوس کردن تلاش نوگرایانه سر سید احمدخان در خلال تماس جهان اسلام با غرب به ویژه در شبه قاره هند و در رابطه با مفاهیم «انحطاط» و «اصلاح» شکل گرفت. این کار با تفکیک هوشمندانه سیدجمال بین مفاهیم «علم و تجدد» از سویی و از سوی دیگر، «دین و سنت» انجام شد. این مفهوم با ورود مارکسیسم خودساخته ارانی در مناقشه بین سنت روحانیت و سنت چپ مارکسیستی مورد توجه و مناقشه و تأکید قرار گرفت. با پیش فرض مادر علوم بودن فلسفه از طرف هر دو سنت فکری، فلسفه‌های موجود از سوی سنت روحانیت به صورت کلی به دو نوع الحادی و الهی تقسیم و لذا مفهوم علوم انسانی اسلامی ایجاد شده در متون سیدجمال بار دیگر و در مواجه با مارکسیسم، جانی دوباره یافت. این مناقشه که در اصل سیاسی بود، پس از انقلاب یکی از مفاهیم سیاسی اصلی در حوزه علمی مورد توجه قرار گرفت و با مفهوم «انقلاب فرهنگی» وارد مرحله‌ای جدید گردید. این مفهوم در زمینه سیاسی و اجتماعی پس از انقلاب در عصر جمهوری اسلامی با مفاهیم دیگری چون «تولید علم»، «نظریه‌پردازی» در حوزه علوم انسانی و «ایجاد و احیای علوم و تمدن اسلامی» و در نهایت مفهوم «توسعه و پیشرفت» و «ورود به عصر جدید با حفظ هویت اسلامی»، گره خورده و محل مناقشه و بحث قرار گرفت که هنوز ادامه دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The History of Islamic Humanities in Contemporary Iran

نویسنده [English]

  • Muhammad Sadra
Assistant Professor, Zanjan University, Zanjan, Iran
چکیده [English]

The purpose of the present research is to study the history of Islamic humanities in contemporary Iran. To this aim, the method of descriptive analysis was used and the results showed that “the concept of Islamic humanities” was first developed by Seyed Jamal through reversing the modernist attempts of Sir Ahmad Khan during the encounter between the Muslim World and the West especially the Indian subcontinent, in terms of the concepts of “decline” and “reform”. Seyed Jamal’s made a smart distinction between “science and development” on the one hand, and “religion and tradition” on the other hand. This concept received attention, and after Arani’s self-initiated perception of Marxism, it led to the controversy between clericalism and left-winged Marxism in Iran. Both abovementioned intellectual traditions assumed the premise that philosophy is the mother of all science so the philosophy of clericalism was divided into atheist and Godly types, and thereafter the concept of Islamic humanities created in the writings of Seyed Jamal revived in encounter with Marxism. This controversy, that was in fact political, received attention once again after the Islamic revolution as a main political concept in the realm of science and entered a new phase with the concept of “cultural revolution”. This concept in terms of social and political issues after Islamic revolution in Iran is associated with some other concepts such as “building knowledge” and “theory making” in humanities as well as “reviving Islamic science and civilization”, “progress and development”, and “entering a new era with the maintenance of Islamic identity”, leading to controversial discussions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • slamization of Knowledge
  • Islamic Humanities
  • Cultural Revolution
  • Building Knowledge
  • Scientific Development
  1. ارانی، تقی (1357). بشر از نظر مادی. در: مجموعه آثار و مقالات: تئوری‌های علم. تهران: بی‌نا، چاپ‌دوم.
  2. ارانی، تقی (2537). پسیکولوژی (علم روح). تهران: انتشارات آبان، چاپ دوم.
  3. ارانی، تقی (بهمن1312). مجله دنیا، دوره اول، شماه 1.
  4. اسدآبادی، سید جمال‌الدین (بی‌تا). رسائل و مقالات فارسی. تهیه، تنظیم، تحقیق سید هادی خسروشاهی. قابل دسترس در: http://www.khosroshahi.org
  5. اسدآبادی، سید جمال‎الدین (بی‌تا). مجموعه آثار (4): نامه‌ها و اسناد سیاسی و تاریخی. تحقیق و ترجمه سید هادی خسروشاهی. قابل دسترس در: http://www.khosroshahi.org
  6. انوشه، حسن (13 80). دانشنامه ادب فارسی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج4.
  7. جمعی از مترجمان (1386). جامعه‌گرایان و نقد لیبرالیسم (گزیده اندیشه‌های سندل، مک اینتایر، تیلور، والزر). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.
  8. حامد ابوزید، نصر (2015م). اصلاح اندیشه اسلامی: تحلیلی تاریخی‌-‌انتقادی. ترجمه یاسر میراحمدی. انتشارات توانا (نشر اینترنتی).
  9. خارقانی، سید اسدالله (1339). محوالموهوم و صحوالمعلوم یا راه تجدید عظمت و قدرت اسلامی. با مقدمه سید محمود طالقانی. تهران: نشر غلامحسین نور محمدی.

10. خراقانی، سید میر اسدالله (1339). محوالمهوم و صحوالمعلوم. تهران: سازمان چاپ و انتشارات کیهان.

11. ریخته‌گران، محمدرضا (بی‌تا). جنبش وهابی‌گری در هند. در:تحقیقاتی درباره هند. دهلی نو: رایزنی فرهنگی ایران در هند، ج 6.

12. صاحبی، محمدجواد (۱۳۸۱). سرچشمه‌های نواندیشی دینی: درآمدی بر تاریخ کلام جدید. قم: احیاگران.

13. طباطبایی، سیدجواد (1389). سیدجمال‌الدین اسدآبادی. در: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 18.

14. عباس میرزا قاجار (ملک آرا) (1361). شرح حال عباس میرزا. به کوشش عبدالحسین نوابی. تهران: بابک.

15. عزیز، احمد (1367). تاریخ تفکر اسلامی در هند. ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی. تهران: انتشارات کیهان.

16. عسکری، حسین (1384). شیخ هادی نجم‌آبادی یکی از پیشگامان مشروطه‌خواهی. در: مشروطه‌خواهی ایرانیان. به کوشش ناصر تکمیل همایون. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، ج2.

17. گادامر، هانس‌گئورک (1393). آغاز فلسفه. ترجمه عزت‌الله فولادوند. تهران: انتشارات هرمس، چاپ ششم.

18. مجتهدی، کریم (۱۳۸۵). سید جمال‌الدین اسدآبادی و تفکر جدید. تهران: نشر تاریخ ایران.

19. موثقی، احمد (1374). جنبش‌های اسلامی معاصر. تهران: انتشارات سمت.

20. والزر، مایکل (1389). فربه و نحیف (خاستگاه هنجارهای اخلاقی). ترجمه سید صادق حقیقت و مرتضی بحرانی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

21. هاردی، پی (1369). مسلمانان هند بریتانیا. ترجمه حسن لاهوتی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

22. هندی، سرسید احمدخان (1334). تفسیرالقرآن و هوالهدی والفرقان. ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی. تهران: آفتاب.

23. هندی، سرسید احمد خان. جریده ماهانه تهذیب الاخلاق (دوره اول 1870-1876م، دوره دوم 1898-1896م).