بررسی تطبیقی فلسفه حکومت از منظر ابوحامد امام محمد غزالی و ابن رشد ابوالولید محمد ابن احمد (اندلسی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه علوم سیاسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

2 کارشناسی ارشد، گروه فلسفه اسلامی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران

10.22034/sm.2024.520661.1694

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی نظریه ابوحامد امام محمد غزالی و ابن رشد اندلسی درباره فلسفه حکومت است. پژوهش بر این فرضیه است که شباهت آرای این دو اندیشمند در پذیرش دولت مقتدر، تجربه زمانه پر آشوب و تفاوت نگرش نسبت به حقوق سیاسی مردم و نوع دینی یا عرفی تشکیل نظام سیاسی است. در این پژوهش زمینه‌ها و زوایای ارتباط حکومت، سیاست، نحله فکری، دین و سیاست و حقوق سیاسی مردم (نقش مردم در دولت) از منظر این دو فیلسوف مورد کنکاش قرار گرفت. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده، و نتایج نشان داد هر دو متفکر، نظریه حکومت خود را براساس طبیعت و سرشت انسان پایه‌ریزی می‌کنند. غزالی با توجه به صفات چهارگانه انسان سعی دارد انسانی الهی تربیت کند که تحت حاکمیت حاکم الهی به کنش سیاسی اقدام نماید. در مقابل، علی‌رغم اندک بودن آرای سیاسی ابن‌رشد و شرح‌هایی که بر آثار افلاطون و ارسطو نگاشته، اندیشه او معطوف به ایجاد مدینه‌ ‌فاضله بر پایه‌ افعال فاضله است؛ او سیاست را به‌ عنوان تدبیر نفوس اهالی مدینه برای برآورده شدن غایات ایشان تعریف می‌کند. نگرش دو فیلسوف در مورد حکومت و سیاست دارای شباهت‌هایی در تجربه زمانه پرآشوب، بدبینی به ذات انسانی، اعتقاد به دولت مقتدر و تفاوت‌هایی در باب حقوق سیاسی مردم، ساخت دولت براساس نیازهای عرفی (مقدمه‌ای بر سکولاریسم) و رابطه میان دین و سیاست است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study of Governance Philosophy from the Perspectives of Abu Hamid Al-Ghazali and Abū l-Walīd Muḥammad Ibn ʾAḥmad Ibn Rušd (Averroes)

نویسندگان [English]

  • Hossein Moein Abadi Bidgoli 1
  • Hamideh Nasirifar 2
1 Associate Professor, Department of Political Science, Shahid Bahonar University of Kerman, Kerman, Iran
2 MA., Department of Islamic Philosophy, Baft Branch, Islamic Azad University, Baft, Iran
چکیده [English]

The aim of the present research is to examine the theories of Abu Hamid Al-Ghazali and Abū l-Walīd Muḥammad Ibn ʾAḥmad Ibn Rušd (Averroes), regarding governance philosophy. The research is based on the hypothesis that the similarities in the views of these two thinkers regarding the acceptance of authoritative government, the experience of turbulent times, and the differences in attitude towards people's political rights and the religious or customary formation of the political system. This study examined the areas and aspects of the relationship between government, politics, intellectual context, religion, politics, and people's political rights (the role of people in government) from these two philosophers' perspectives. The research method is descriptive-analytical, and the results indicate that both thinkers established their theory of governance based on the nature and disposition of humans. Al-Ghazali, considering the fourfold characteristics of humans, seeks to cultivate a divine human who engages in political action under the rule of divine governance. In contrast, despite the few political views of Ibn Rušd and his explanations based on the works of Plato and Aristotle, his thought is devoted to the establishment of a virtuous city based on virtuous actions; he defines politics as the administration of the souls of the citizens of the virtuous city to achieve their goals. The perspectives of the two philosophers on governance and politics have similarities in experiencing turbulent times, pessimism about human nature, belief in authoritative government, and differences in people's political rights, the formation of government based on customary needs (an introduction to secularism), and the relationship between religion and politics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • People's Political Rights
  • Politics
  • Religion
  • Governance Philosophy
  • Abu Hamid Al-Ghazali
  • Abū l-Walīd Muḥammad Ibn ʾAḥmad Ibn Rušd (Averroes)
ابن رشد، محمد بن احمد (1384). تهافت التهافت. ترجمه علی اصغرحلبی. تهران: جامی.
ابن رشد، محمد بن احمد (1998م/ الف). تلخیص السیاسة. ترجمه حسن مجید، و فاطمه کاظم العبیدی. بیروت: دارالطلیعه.
ابن رشد، محمد بن احمد (1998م/ ب). الضروری فی السیاسة: مختصر کتاب السیاست لافلاطون. احمد شحلان. بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
ابن رشد، محمد بن احمد (2002م). تلخیص السیاست الافلاطون (محاوره الجمهوریت). حسن مجید و فاطمه کاظم العبیدی. بیروت: الطلیعه، چاپ دوم.
ابوعلی، سکینه؛ قاسم‌پور، حسن (1394). بررسی تحلیلی انتقادی دیدگاه ابن سینا و ابن رشد در باب نفس. حکمت و فلسفه، 11(3): ص7-24.
اسماعیلی، محمدمهدی؛ عباسی، میثم (1397). تأملی در اندیشه سیاسی غزالی با بهره‌گیری از الگوی روش‌شناسی اسپریگنز. سیاست، 48(3): ص551-570.
بشیریه، حسین (1395). آموزش دانش سیاسی. تهران: انتشارات نگاه معاصر.
بهرامی‌نیا، امید؛ خضری، سید احمدرضا (1398). جایگاه اسماعیلیه در آرای خواجه نظام‌الملک و غزالی. پژوهشنامه تاریخ اسلام، 9(33): ص77-96.
بیگلری، احمد؛ برزگر، ابراهیم (1394). ابن رشد و دانش سیاسی. سیاست متعالیه، شماره 11: ص27-46.
بیگی، محمدحسن (1396). کاربست نظریه بسیج منابع در تبیین جنبش اجتماعی مرابطون. تاریخ اسلام، 7(27): ص۵-۲۳.
پارسا، علیرضا (1395). واکاوی روش تأویلی ابن رشد. پژوهش فلسفی، 10(19): ص115-132.
پارسانیا، حمید؛ واثقی، میثم (1392). روش‌شناسی اندیشه اجتماعی ابن رشد. اسلام و مطالعات اجتماعی، شماره 1:
ص52-85.
پولادی، کمال (1387). تاریخ اندیشه سیاسی در ایران و اسلام. تهران: نشر مرکز.
تاجیک، محمدرضا (1390). صوفی شالوده شکن؛ غزالی و واسازی عارفانه متن. پژوهشنامه علوم سیاسی، 7(1): ص39-54.
توانا، محمدعلی؛ آذرکمند، فرزاد (1394). مقایسه حکومت اقتدارگرا و جایگاه مردم در آن در اندیشه امام محمد غزالی و توماس هابز. سیاست نظری، شماره 17: ص49-76.
جوادی، محسن؛ شکراللهی، نادر (1387). بررسی و نقد دیدگاه ابن رشد در چگونگی ضرورت نبوت و شناخت آن. پژوهش‌های فلسفی کلامی، 9(4): ص47-68.
حسین‌زاده، مهدی (1389). تاثیر فلسفه ارسطو بر فیلسوفان اسلامی تا ابن رشد. غرب‌شناسی بنیادی، 1(1): ص25-46.
حسینی شاهرودی، سید مرتضی؛ مشهدی، تکتم (1392). بررسی مسئله تعارض میان عقل و دین از نگاه ابن رشد و ملاصدرا. فلسفه دین، 2(2): ص35-57.
حسینی، سیدحسن (1389). اندیشه پیشرفت در فلسفه ابن رشد و روشن‌اندیشی. اسلام‌پژوهی، شماره 4: ص1-25.
خاتمی، محمد (1378). آیین اندیشه‌های خودکامگی. تهران: طرح نو.
خادمی، عین‌الله (1391). چیستی سعادت و اقسام آن از نگاه غزالی. پژوهش‌نامه اخلاق، 5(18): ص103-124.
داورپناه، ابوسعید؛ علوی، سید حمیدرضا؛ رستمی نسب، عباسعلی (1390). جسم، روح و نفس از دیدگاه امام محمد غزالی. ادیان و عرفان، 44(1): ص63-49.
دبیری مهری، امیر (1383). غزالی: فقه رئالیست. خردنامه روزنامه همشهری، شماره 37.
روزنتال، اروین آیزاک یاکوب (1388). اندیشه سیاسی اسلام در سده‌های میانه، طرحی مقدماتی. ترجمه علی اردستانی. تهران: قومس، چاپ دوم.
زند سلیمی، خالد؛ هوشنگی، حسین (1394). بازسازی و تحلیل چهار الگوی خداباوری در آثار غزالی. پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)، 13(26): ص113-134.
زیباکلام، صادق (1388). ما چگونه ما شدیم؟ ریشه‌یابی علل عقب‌ماندگی در ایران. تهران: روزنه، چاپ هفدهم.
زیویار، فرهاد؛ مجیدی، ابراهیم؛ اعتمادی، امیر (1394). شریعت در فلسفۀ سیاسی ابن رشد. پژوهش‌های علم و دین، شماره 6: ص61-78.
سلمان، محمد (1385). اندیشه سیاسی ابن رشد. علوم سیاسی، 9(36): ص239-268.
سلمان، محمد (1390). اندیشه سیاسی ابن رشد. قم: موسسۀ بوستان کتاب.
شریف، میان‌محمد (1365). تاریخ فلسفه در اسلام. ترجمه نصراله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
طاهری، ابوالقاسم (1380). روش تحقیق در علوم سیاسی. تهران: قومس.
طباطبایی، سیدجواد (1388). درآمدی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران. تهران: کویر، چاپ دهم.
طوسی نصرآبادی، محمد؛ زندی، بهمن؛ محمودی بختیاری، بهروز؛ فامیان، علی‌رضا (1398). ادب زبانی در متون تعلیمی امام محمد غزالی. پژوهش‌های زبانشناسی تطبیقی، 9(17): ص219-237.
عطارزاده، مجتبی (1388). دین سیاسی یا سیاست دینی از نگاه امام محمد غزالی. تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره 2: ص57-78.
علم‌الهدی، سید علی (1384). بررسی انتقادات ابن رشد بر ابن‌سینا در مباحث فلسفه اولی (متافیزیک). پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)، شماره 6: ص109-128.
عنایت، حمید (1385). نهادها و اندیشه‌های سیاسی در ایران و اسلام. تهران: انتشارات روزنه.
غزالی، ابوحامد (1361). علم الدنی (الرساله الدنیه). ترجمه زین‌الدین کیایی‌نژاد، تهران: موسسه مطبوعاتی عطایی.
غزالی، ابوحامد (1362). شک و شناخت (المنقذ من الضلال). ترجمه صادق آیینه‌وند. تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
غزالی، ابوحامد (1367). نصیحة الملوک. به تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: هما.
غزالی، ابوحامد (1397). کیمیای سعادت. به تصحیح احمد آرام. تهران: انتشارات گنجینه، ج1-2.
غزالی، ابوحامد (بی‌تا). فضائح الباطنیه. تحقیق نادی فرج درویش. قاهره: الازهر.
فاخوری، حنا؛ جر، خلیل (1367). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی. ترجمه عبدالصمد آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ چهارم.
فتاحی اردکانی، احسان (1388). مقایسه دفاعیه‌های خواجه نصیرالدین طوسی و ابن رشد از فلسفه (مسأله بساطت واجب). فلسفه و کلام، شماره 83: ص87-120.
فخری، ماجد (1398). ابن رشد زندگی، آثار و تاثیر او. ترجمه محمدحسن بخشی فعله. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
فوزی، نجار (1366). سیاست در فلسفه سیاسی اسلامی. ترجمۀ فرهنگ رجایی. معارف، 4(3): ص470-494.
فیرحی، داود (1383). روش‌شناسی اندیشه سیاسی ابن رشد. مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 63: ص59-91.
فیرحی، داود (1395). تاریخ تحول دولت در اسلام. قم: انتشارات دانشگاه مفید.
قادری، حاتم (1370). اندیشه سیاسی غزالی. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
قادری، حاتم (1378). اندیشه سیاسی در اسلام و ایران. تهران: انتشارات سمت.
قائمی، علی (1368). روش تحقیق با تاکید بر مکتب‌شناسی. تهران: هما.
قمی، محسن؛ موسوی‌پور، سید محمدحسین (1393). واکاوی مسئله سیاست از دیدگاه ابن رشد. آیین حکمت، شماره 21: ص121-151.
لائوست، هانری (1354). سیاست و غزالی. ترجمه مهدی مظفری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
لمبتون، آن (1380). دولت و حکومت در اسلام، سیری در نظریه سیاسی فقهای مسلمان از صدر اسلام تا اواخر قرن سیزدهم. ترجمه و تحقیق سید عباس صالحی و محمدمهدی فقیهی. تهران: عروج، چاپ دوم.
متها، فاروق (1381). غزالی و اسماعیلیان، مشاجره بر سر عقل و مرجعیت در اسلام سده‌های میانه. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: فرزانروز.
مجیدی، حسن؛ شفیعی قهفرخی، امید (1391). مقایسه رابطه دین و دولت در اندیشه ابن رشد و آکوئیناس. دانش سیاسی، 8(15): ص127-161.
مجیدی، حسن؛ شفیعی قهفرخی، امید (1392). سیاست در حکمت عملی ابن رشد قرطبی. جستارهای سیاسی معاصر، شماره 2: ص145-169.
محرم‌خانی، فریبرز (1389). بررسی تاثیر اندیشه ایرانشهری بر آرای سیاسی امام غزالی. پژوهشنامه علوم سیاسی، 5(4): ص173-205.
محمدی‌کیا، طیبه (1398). شهر مطلوب «غزالی» آرمانشهری بر مدار اصلاح. پژوهش سیاست نظری، شمار 25: ص225-247.
محمودپور، سعید؛ دانش شهرکی، حبیب‌الله؛ فاضلی، سید احمد (1399). تاثیر ابن رشد بر حیات فلسفی غرب در آستانه رنسانس. آموزه‌های فلسفه اسلامی، 15(27): ص235-254.
نصیری‌فر، صدیقه (1391). بررسی تطبیقی علم و دین از منظر غزالی و ابن رشد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه سیستان و بلوچستان.
وینسنت، اندرو (1371). نظریه‌های دولت. ترجمه حسین بشیریه. تهران: نشر نی.
یاری، یاسمن (1394). بررسی اندیشه فرح انطون در کتاب ابن رشد و فلسفۀ او (براساس الگوی تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف). مطالعات تاریخ فرهنگی، شماره 23: ص117-137.
یلدرم، انور (1381). ابن تومرت و موحدون. ترجمه وهاب ولی. تاریخ اسلام، 4(9).
Bowering, G. (2015). Islamic Political Thoughts: An Introduction. Princeton University Press.
Kamaruddin, R. (2004). Politics in the Works of Al- Ghazali. Intelectual Discourse, 12(2): p.143-61.
Kirabaev, N. & Al- Janabi, M. (2019). Plitical Philosophy of Al- Ghazali. Advances in Social Science, Education and Humanities Research, Vol. 329: p64-61. URL= 125911775.pdf
Moussa, M. (2012). A Discourse Analysis of Muhammed al- Ghazali, Thought: Between Traditional and Renawal. P.h.D., Thesis. University of Exeter.
Sabeen, A. (2016). The Genesis of Secular Politics in Medieval Philosophy: The King of Averroesand the Emperor of Dante. Labyrinth, 18(2): p. 231-209.
Shahidipak, M.R. (2015). Averroes and His Using Platos Republic in History. Journal of Social Science and Humanities, 1(3).