اصل عدل الهی و نظام مبتنی بر مردم‌سالاری دینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

همواره زمامداری بر یکی از سه اساس تغلّب، وصیّت و رضایت مردم شکل گرفته است. هدف پژوهش حاضر، نسبت‌سنجی هر یک از این سه، با اصل عدل است. مسأله مورد پژوهش آن است که بر پایه اصل عدل الهی، کدامین طریق برای تحقق حکومت، مشروعیت دارد؟ با روش توصیفی- تحلیلی و بررسی داده‌های معرفتی حوزه کلام اسلامی، و نیز شناخت ابعاد و خصائص سه‌گانه تغلّب، وصیت و رضایت بر پایه گزارش‌های تاریخی و اندیشه‌های سیاسی- حقوق اساسی می‌توان گفت، چیرگی به هر وسیله ممکن، از آنجایی می‌تواند به حکومتی مشروعیت ببخشد که اعطاء مُلک از سوی خداوند را تقدیر الهی بپنداریم که پذیرش آن نتیجه ایمان و تسلیم در برابر خداوند است. مشروعیت حکومت بر پایه وصیّت، براساس آن است که زمامداری را حق قابل انتقالِ زمامدار بپنداریم. اصل عدل هر حکم ستمکارانه‌ای را نامعتبر و نامشروع می‌شمرد. تحمیل زمامداری و زمامدار بر پایه چیرگی، فریب یا عهد و وراثت بر مردمان، به حکم عقل مستقل، ستمی بزرگ است. بنابراین، ضرورتِ تشکیل حکومت بر پایه آراء مردم از نتایج اصل عدل الهی بوده و نادیده گرفتن افکار عمومی و تحمیل زمامداری به زور یا فریبکاری، نقض اصل عدل خواهد بود. امام علی(ع) در آغاز و ادامه دوره زمامداری خویش همواره بر مشروعیت زمامداری براساس رضایت عموم مردم تاکید داشت. بر این اساس، سامانه مبتنی بر رضایت مردم، تنها مجرای تحققِ مشروعِ زمامداری اولیای الهی خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Principle of Divine Justice and the State Based on Religious Democracy

نویسنده [English]

  • Mohammad Soltani Renani
Assistant Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Isfahan University, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Statesmanship has always been formed based on either domination, or testaments, or consensus. The purpose of the present study is to assess the proportion between each of the above principles and the principle of justice. The issue under study is: which method has state legitimacy based on the principle of divine justice? By using descriptive analysis and searching through epistemic data in Islamic Kalām, and also recognizing aspects and features of domination, testaments, and consensus based on historic, political, and legal ideas and reports, it can be asserted that domination by any means can give legitimacy to a government just in case kingdom from God as the divine destiny is accepted and that admittance of that is the result of faith and obedience to God. State legitimacy based on testament relies on the hypothesis that statesmanship is regarded as the transferable right of a prince. The principle of justice considers any cruel command invalid and illegitimate. Imposing a state and a leader on people based on domination or inheritance is great tyranny due to independent reasons. Therefore, the necessity of establishing a state based on people's votes results from the principle of divine justice and that ignoring public opinion and imposing a state by either force or deceit violates the principle of justice.

کلیدواژه‌ها [English]

  • State Legitimacy
  • Domination
  • Wilāya-e 'Ahd (Guardianship of the Prince)
  • Religious Democracy
  • Divine Justice
  • Will
  • People' Consensus
قرآن کریم.
نهج‌البلاغه. محمد بن‌حسین موسوی سید رضى؛ تصحیح صبحى صالح. قم: مرکز البحوث الاسلامیه، 1395ق.
ابن‌ابى‏الحدید، ‌عبدالحمید (1378ق). شرح نهج‌البلاغه. بیروت: دار احیاء الکتب، ج1-2، 16.
ابن‌طیفور، أحمدبن‌أبی‌طاهر (1326ق). بلاغات النساء. قاهره: مطبعه مدرسه والده عباس.
ابویعلی فرّاء، محمد بن‌حسین (1421ق). الاحکام السلطانیه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ایجى، قاضى عضدالدین (1325ق). المواقف. شرح جرجانی. قاهره: مطبعه السعاده، ج8.
تاریخ سیستان. تهران: نشر مرکز، 1373.
جوینی، عبدالملک بن‌عبدالله (1979م). غیاث الامم و التیاث الظلم. اسکندریه: دار الدعوه.
حَرّانى، ابن‏شعبه حلبی (1404ق). تحف العقول. قم: جامعه مدرسین.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین (بی‌تا). ولایه الفقیه فی الحکومه الاسلامیه. بیروت: دار المحجه البیضاء، ج3.
حلّى، حسن بن‏یوسف (1412ق). منتهى المطلب. مشهد: مجمع البحوث العلمیه الاسلامیه، ج2.
دینوری، احمد بن‌داوود (1960م). الاخبار الطوال. قاهره: داراحیاء الکتب، ج1.
رشیدرضا، محمد (بی‌تا). الخلافه. قاهره: دارالزهراء.
سید رضی، محمد بن‌حسین موسوی (1354ق). حقائق التأویل فی متشابه التنزیل. نجف: منتدی النشر.
سید مرتضى، علی بن‌حسین موسوی (1405ق). الرسائل. قم: دارالقرآن، ج3.
طالبی، محمدحسین (1397). نقش مردم در نظام مردم‌سالاری دینی. سیاست متعالیه، شماره21: ص114-95.
طباطبایى، سید محمدحسین (1393ق). المیزان فى تفسیر القرآن. بیروت: موسسه الاعلمى، ج1، 3، 19.
طبری، محمد بن‌ جریر (1387). تاریخ الرسل و الملوک. بیروت: دارالتراث، ج4-5.
طوسى، محمد بن‌حسن (1405ق). التبیان فى تفسیر القرآن. بیروت: داراحیاء التراث العربی، ج2.
غزالی، ابوحامد محمد بن ‌محمد (1409ق). التبر المسکوک فی نصیحه الملوک. بیروت: دار الکتب العلمیه.
فخررازی، محمد بن‌ عمر (1421ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دارالکتب العلمیه، ج8.
ماوردی، علی بن‌ محمد (1960م). الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه. قاهره: دارالحدیث.
مدرسى، سید محمدتقى (1415ق). تعلیقات على مهذَّب الاحکام. بیروت: داراحیاء العلوم، ج1.
مسکویه، احمد بن ‌محمد (2000م). تجارب الامم و تعاقب الهمم. تهران: نشر سروش، ج1.
مفید، محمد بن ‏محمد (1413ق). النکت الاعتقادیه. بیروت: دارالمفید.